با توجه به آيه شريفه (شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ) آيا تمام قرآن در ماه رمضان نازل شده است؟

درباره كيفيت نزول قرآن، دو گونه آيات در قرآن كريم وجود دارد:

الف- آياتي كه بر نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان دلالت دارند؛مانند: آيه 185 سوره «بقره» و آيه 3 سوره «دخان» و آيه 1 سوره «قدر».

ب- آياتي كه بر نزول تدريجي قرآن در طول 20 تا 23 سال دلالت دارند؛ مانند آيه 106 سوره «اسراء» و آيه 32 سوره «فرقان».

پاسخ‏هايي كه از جانب علماي اهل سنت و شيعه داده شده، به اين صورت است:

1. بيشتر اهل سنت و برخي از علماي شيعه (مانند شيخ مفيد، سيد مرتضي، ابن شهر آشوب) گفته ‏اند: كه منظور از نزول قرآن در شب قدر، آغاز و شروع نزول است كه در ماه رمضان بوده است؛ زيرا هر حادثه‏ اي را مي‏توان به زمان شروع آن نسبت داد.

ر.ك: محمد هادي معرفت، التمهيد، ج 1، ص 113..

از اين رو به نظر اين گروه از علما، طايفه اول از آيات در مقابل مفاد طايفه دوم قرار نمي‏گيرد.

2. برخي گفته ‏اند: مقصود از «رمضان»، رمضان خاص نيست؛ بلكه نوع آن است؛ يعني، در هر شب از هر سال، به اندازه نياز مردم قرآن بر پيامبرصلي الله عليه وآله نازل مي‏شد و جبرئيل آن را به حسب مواقع حاجت، به دستور خدا بر پيامبر‏صلي الله عليه وآله مي‏خواند. فخر رازي اين احتمال را داده است‏.

ر.ك: التفسير الكبير، ج 5، ص 85..

روشن است كه با اين فرض، قرار گرفتن طايفه اول در برابر طايفه دوم منتفي مي‏گردد.

3. به نظر برخي، معناي طايفه اول آيات اين است كه بخش بزرگي از قرآن در ماه‏هاي رمضان نازل شده است و به لحاظ آن، انتساب نزول قرآن به ماه‏هاي رمضان هم صحت پيدا مي‏كند.

ر.ك: سيد قطب، في ظلال القرآن، ج 2، ص 79..

4. برخي - از جمله شيخ صدوق  معتقدند: قرآن به صورت مجموع در يك شب قدر در بيت العزة يا بيت المعمور نازل گرديد. سپس در طول‏20 يا 23 سال به صورت تدريجي بر پيامبر نازل مي‏شد. اين ديدگاه برگرفته از برخي شواهد روايي است؛ چنان كه شيخ صدوق از امام صادق‏ عليه السلام نقل مي‏كند: «قرآن يك‏باره بر بيت‏ المعمور نازل شده است، آن گاه در طول بيست سال بر پيامبر نازل شده است»

ر.ك: صدوق، الاعتقادات، ص 101، و بحارالانوار، ج 18، ص 250..

در اين ديدگاه، نزول قرآن در بيت‏ المعمور (محل جبرئيل) يا بيت‏ العزّه تنها بر جبرئيل، ملك موكل وحي انجام گرفته است. بنابراين مراد از نزول قرآن در شب قدر نزول آن بر آسمان مزبور است تا ملك وحي، در زمان مناسب و به تناسب حوادث در اختيار پيامبرصلي الله عليه وآله قرار دهد.

5. برخي ديگر از علماي شيعه (مانند فيض كاشاني و ابوعبداللَّه زنجاني) آسمان چهارم را - كه در روايات شيعه آمده است  بر قلب شريف پيامبر اكرم‏ صلي الله عليه وآله تأويل مي‏كنند و معتقدند: آن حضرت چهار مرتبه «جمادي نباتي، حيواني و انساني» را به نهايت رساند تا آنكه حقيقت قرآن بر او نازل شد.

علامه طباطبايي اين تأويل را مبرهن كرده و با فرق گذاشتن ميان نزول دفعي و تدريجي، اظهار داشته‏اند؛ «تنزيل» همان نزول تدريجي است كه مرحله قطعه قطعه و مقام تفصيل قرآن را شامل مي‏گردد. اين ديدگاه بر گرفته از برخي شواهد قرآني است، از جمله: «كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ»؛

هود (11)، آيه 1..

علامه طباطبايي علت نياز به نزول دفعي را اين گونه بيان كرده است: «قرآن كريم داراي يك حقيقت والا، روح باطني و وجود بسيط است؛ همان گونه كه واجد يك حقيقت تفصيل يافته و تجزيه شده در قالب الفاظ و كلمات است. اين بار همان حقيقت بسيط و روح كلي، سر بسته و متعالي قرآن از لوح محفوظ كه مرتبه ‏اي از علم الهي است، به صورت دفعي بر جان و روان پيامبر اكرم تجلي نمود،. زيرا كسي كه معلم، مربي، بشير، نذير و رحمت براي عالميان است، بايد سرفصل‏ها، اغراض و اهداف اساسي دعوت و پيام آسماني و كتاب خويش را به صورت كلي و اجمالي (اجمال در عين كشف تفصيلي) بداند و بر معارف عظيم الهي و آيين هدايت و حقايق عالي خلقت و اسرار وجود آگاهي يابد.

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

الف. الميزان، ج 2، صص 15 و 18، ج 18، ص 139، ج 14، صص 231 و 232.

ب. قرآن در تفسير، تفسير موضوعي، جوادي آملي، صص 72-74..

بنابراين علت نزول دفعي قرآن، آگاهي يافتن از اهداف، برنامه‏ ها، هدايت‏ها و حقايق به صورت اجمالي و كلي است و پيامبرصلي الله عليه وآله مي‏ بايست از اين گونه علم و فيض غيبي بهره‏ مند مي‏شد. البته «نزول تدريجي» و متناسب با حوادث و نيازها، براي تثبيت قلب پيامبرصلي الله عليه وآله تأثير فراواني داشته و ترتيب نزول آيات الهي براي راهنمايي بشر و ارائه الگو، جهت شكل ‏گيري يك تمدن اسلامي، بسيار راه گشا و كارساز بوده است.

از ميان ديدگاه‏هاي مختلف، قول علامه طباطبايي مؤيدات كلامي دارد؛ اما برخي از محققان علوم قرآني، دلايل او را كامل ندانسته و معتقدند: آنچه به طور مسلم مي‏توان پذيرفت، تنها همان نزول تدريجي است و فضيلت ماه مبارك رمضان، در اين است كه آغاز نزول آياتي از قرآن به عنوان كتاب هدايت بشري در اين ماه است

‏ر.ك: محمد هادي معرفت، التمهيد، ج 1، ص 101-121..